Kultura

Prrva mjera ka stvaranju obrazovnog sistema nezavisnog od Zagreba preuzete su u septembru 1990. godine, kada je osnovan Kulturno-prosvetni savjet Sjeverne Dalmacije i Like. U martu 1991. osnovano je ministarstvo obrazovanja, sa sjedištem u Kninu i mjesnim kancelarijama u Belom Manastiru i Topuskom (osnovano nešto kasnije). Na čelu ministarstva se nalazio Dušan Badža, profesor iz Obrovca. Sa početkom neprijateljstava, obrazovni proces je više puta prekinut. Same škole su periodično bombardovane i uništavane.

U junu 1993. godine vlada Srpske Krajine donijela je odluku o osnivanje Univerziteta Nikola Tesla u Kninu. U sastavu univerziteta su se nalazila četiri fakulteta: Filozofski fakultet u Petrinji, Poljoprivredni fakultet u Belom Manastiru, Politehnički fakultet u Kninu i Fakultet društvenih nauka u Kninu. Profesori iz Srbije i Srpske su pružali značajnu pomoć univerzitetu.

U školama Srpske Krajine su se učili sljedeći predmeti: srpski jezik i književnost, istorija, geografija, muzička i likovna kultura, priroda i društvo i vjeronauka. Udžbenike je štampao Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Beograd. Iz Srbije je dopremana humanitarna pomoć kako pojedinačno učenicima, tako i cijelim školama. Djeca poginulih boraca su dobijala udžbenike na poklon. Znatnu pomoć obrazovnom sistemu Srpske Krajine, osim Srbije, pružala je Grčka i Rusija.

U ljeto 1993. godine u Srpskoj Krajini je osnovana Narodna biblioteka, čije je osnivanje pomogla Srpska akademija nauka i umetnosti. U Kninu je 16. juna osnovano Srpska narodno pozorište. Ansambl pozorišta je učestvovao na festivalima u gradovima Srpske Krajine zajedno sa kolegama iz Srpske i Srbije. Nešto kasnije u Kninu je osnovan dokumentacioni centar „Krajina-film”. Brojne kulturne manifestacije su održavane u Domovima Srpske vojske Krajine, posebno u Kninu, Benkovcu, Petrinji, Glini i Belom Manastiru. Organizovana su i kulturna društva. Pored toga, u Srpskoj Krajini su preuzete određene mjere za osnivanje muzeja. Muzejska djelatnost je organizovana u Kninu (Kninska tvrđava), Benkovcu (Kaštel Benković), Petrovoj Gori, Topuskom, Vukovaru (Dvorac grofa Elca) i Belom Manastiru.

U Srpskoj Krajini se emitovala „Državna radio-televizija”, kao i u Benkovcu, Kninu, Gračanici, Korenici, Slunju, Vrginmostu, Petrinji, Okučanima, Vukovaru, Borovu Selu, Mirkovcima i Belom Manastiru. Krajem 1993. godine, radi predizborne kampanje Milana Martića, uz podršku Jugoslavije, počelo je emitovanje programa „Televizija na Plitvicama”.

Poslije pada Srpske Krajine u avgustu 1995. godine, mnogi učenici i studenti nastavili su školovanje u Srbiji. U jesen 1995. godine, obrazovne institucije Srbije su iz izbjegličkih porodica iz Srpske Krajine zabilježile 15.900 osnovaca, 6.100 srednjoškolaca i 1.890 studenata.

Sport

Prvi koraci po razvoju sportskih aktivnosti na prostoru Srpske Krajine su počeli 28. septembra 1992. godine kada je usvojen Zakon o fizičkoj kulturi. Nakon toga su osnovani strukovni savezi kao fudbalski u Srbu, košarkaški u Kninu, odbojkaški u Vukovaru, rukometni u Belom Manastiru, šahovski u Borovu naselju itd. U Benkovcu 11. februara 1995. godine je osnovan Olimpijski komitet Republike Srpske Krajine. Saradnja Srpske Krajine, Srpske i Srbije na sportskom polju bila je uspešna. Prvi koraci saradnje napravljeni su zahvaljujući naporima Ministarstva za sport Savezne Republike Jugoslavije, Jugoslovenskog olimpijskog komiteta, Fakulteta za fizičko vaspitanje i drugih institucija u Beogradu i sličnih iz Srpske, odnosno sa Pala i iz Banje Luke. U Srpskoj Krajini je bila popularna fudbalska liga koja je postojala u periodu od 1992. do 1995. godine, a najpoznatiji klub je bio „Dinara” iz Knina. Politički položaj Srpske Krajine odrazio se na njen sportski život u međunarodnim okvirima. To je značilo blokadu u svakom pogledu.

Sportske aktivnosti su sprovođene u čitavom ratnom periodu. Krajiška ekipa je učestvovala na prvenstvu Vojske Republike Srpske u zimskim sportovima na Jahorini. Karatisti iz Petrinje učestvovali su na karate prvenstvu Jugoslavije. Organizovano je više trka maratonaca od kojih je najpoznatija trka na relaciji Banja Luka—Knin u dužini 320 km.

U organizaciji Glavnog štaba Srpske vojske Krajine, na stadionu Sportskog centra u Kninu, 22. maja 1993. godine, odigrana je prijateljska fudbalska utakmica između selekcija Srpske vojske Krajine i Vojske Republike Srpske. Utakmicu je posmatralo nekoliko hiljada gledalaca, među kojima su bili Đorđe Bjegović, predsednik Vlade Srpske Krajine i general Mile Novaković, komandant Srpske vojske Krajine, sa saradnicima. Fudbaleri obje ekipe došli su na utakmicu sa ratišta iz svih dielova svojih država.

Religija

Većina stanovništva Srpske Krajine su bili pravoslavni hrišćani. Teritorije Srpske Krajine se nalazila pod kanonskom jurisdikcijom Srpske Pravoslavne Crkve. Na teritoriji Srpske Krajine su bile Mitropolija zagrebačko-ljubljanska, Eparhija Gornjokarlovačka, Eparhija Pakračko-Slavonska, Eparhija Osječkopoljska i Baranjska i Eparhija Dalmatinska. U zemlji su se nalazili mnogi pravoslavni manastiri i crkve. Najveći, stari i poznati manastiri su Dragović, Gomirje, Krka, Krupa i Lepavina. Tokom borbenih dejstava, mnoge srpske pravoslavne crkve su uništene ili znatno oštećene. Tako je 1993. godine Hrvatska vojska uništila Sabornu crkvu Svetog Nikole u Karlovcu i rezidenciju episkopa gornjokarlovačkog. Od 1990. do 1995. godine, ukupno je uništeno 76 pravoslavnih crkava, 96 crkvenih zgrada, 10 grobalja, jedna patrijaršijska riznica, crkveni muzej, dvije crkvene biblioteke i dvije arhive. Opljačkane su 94 crkve i 4 manastira.

Dinar Republike Srpske Krajine

Dinar je bio zvanična novčana jedinica Republike Srpske Krajine, a izdavala ga je Narodna banka Republike Srpske Krajine. Dinar Republike Srpske Krajine je naslijedio dinar SFRJ, koji je do tada bio zvanična novčana jedinica. Prvo su u upotrebi od 1991. bili vrijednosni bonovi, a nakon toga je 1992. štampana prva serija dinarskih novčanica koja je bila vezana za jugoslovenski reformisani dinar SRJ, prema kom je imala kurs od 1:1. Druga serija novčanica je uvedena 1. oktobra 1993. godine (Krajiški oktobarski dinar), zamijenjujući prethodnu u odnosu 1:1.000.000, što je odgovaralo i denominaciji Novog dinara Savezne Republike Jugoslavije. Nakon toga, Republika Srpska Krajina je i dalje koristila dinar Republike Srpske Krajine koji je imao istu vrijednost kao i jugoslovenska valuta (prvo takozvani „dinar iz 1994. godine“ 1. januara 1994, a zatim „novi dinar“ 24. januara 1994) sve do avgusta 1995. godine, kada je došlo do etničkog progona stanovnika Republike Srpske Krajine.

Obje serije papirnih novčanica Republike Srpske Krajine, uključujući i vrijednosne bonove, su puštene u opticaj samo kao papirne novčanice. Prva i druga serija su skoro identične dinaru Republike Srpske, sa tim da su se pojedini apoeni razlikovali, kao i grb, odnosno centralni motiv. Vrijednosni bonovi i serije dinarskih novčanica sadrže grb Republike Srpske Krajine, dok serija iz 1993. godine sadrži dodatni motiv Kninske tvrđave.

Vrijednosni bonovi 1991

Serija 1992, štampa 1992.

Nominacije od 10, 50, 100, 500, 1.000, 5.000, 10.000 din.

10 (deset dinara P-R1a),
50 (pedeset dinara P-R2a),
100 (sto dinara P-R3a),
500 (petsto dinara P-R4a),
1 000 (hiljadu dinara P-R5a),
5 000 (pet hiljada dinara P-R6a),
10.000 (deset hiljada dinara P-R7a).

Serija 1992, štampa 1993.

Nominacije od pedeset hiljada do deset milijardi din.

50.000 (pedeset hiljada dinara P-R8),
100.000 (sto hiljada dinara P-R9),
1.000.000 (jedan milion dinara P-R10),
5.000.000 (pet miliona dinara P-R11),
10.000.000 (deset miliona dinara P-R12),
20.000.000 (dvadeset miliona dinara P-R13),
50.000.000 (pedeset miliona dinara P-R14),
100.000.000 (sto miliona dinara P-R15),
500.000.000 (petsto miliona dinara P-R16a),
1.000.000.000 (jedna milijarda dinara P-R17a),
5.000.000.000 (pet milijardi dinara P-R18a),
10.000.000.000 (deset milijardi dinara P-R19),
10.000.000.000 (deset milijardi dinara P-R19a).

Serija 1993, štampa 1993.

5 000 (pet hiljada dinara P-R20a),
50.000 (pedeset hiljada dinara P-R21a),
100.000 (sto hiljada dinara P-R22a),
500.000 (petsto hiljada dinara P-R23a),
5.000.000 (pet miliona dinara P-R24a),
100.000.000 (sto miliona dinara P-R25a),
500.000.000 (pet stotina miliona dinara P-R26),
5.000.000.000 (pet milijardi dinara P-R27),
10.000.000.000 (deset milijardi dinara P-R28),
50.000.000.000 (pedeset milijardi dinara P-R29).

Serija 1993, štampa 1994.

1 000 (hiljada dinara P-R30a),
10.000 (deset hiljada dinara P-R31),
500.000 (petsto hiljada dinara P-R32a),
1.000.000 (milion dinara P-R33a),
10.000.000 (deset miliona dinara P-R34a).

Ojkača i ojkanje

Stara srpska krajiška pjevanija, ojkača, određena je trima elementima: 1) deseteračkim rimovanim dvostihom, 2) specifičnom melodijom i 3) scenskom situacijom. U jednom svom elementu — melodijskom, ojkača podrazumeva i obuhvata, na širokom krajiško-dinarskom prostoru, mnoge koncentrične krugove ove pjevanije.

Ojkača predstavlja urođenu i s koljena na koljeno prenesenu pjevaniju koja, ma koliko to paradoksalno zvučalo, istovremeno izražava i tugu i radost. Često liči na plač (naricanje) iako, mahom, obuhvata vedar i duhovit deseterački dvostih. Na pitanje Vladimira Dvornikovića, sredinom četvrte decenije prošloga veka, upućeno ojkačima u okolini Knina, zašto je to pjevanje takvo, nalik plaču i naricanju, oni su mu odgovorili: "To je muški plač za Kosovom.'

Uz reprezentativni krajiški termin — ojkača, koji značenjski pokriva celinu ojkačkog fenomena, postoje slični, iz iste semantičko-zvukovne ravni: ojkan, ojkalica, ojkavica, vojkača, vojkavica... Lepeza ovih i sličnih termina izvire iz glagola (v)ojkati, što znači — otegnuto i tužno pjevati. Postoje i drugi termini (sinonimi) za ovu pojavu: rozgača, rozgalica, potresalica, grohotalica, trkavica, prijekuša, samica, kratka...

Da bi se do kraja razumjela ova pjevanija, koja je više 'fenomen, nego egzotika' (Vlado Milošević), potrebno je napraviti distinkciju između ojkače i ojkanja. Ojkača cjelinom izvođačkog čina obuhvata i ojkanje, ali ojkanje ojkaču — ne. To su dva tek djelimično komplementarna fenomena.

Ojkanje je muzički refrenski ukras ili melodijska vinjeta, svojevrsni refrenski medaljon izveden posle otpjevanog ili, katkad, deklamovanog deseteračkog ojkačkog (dvo)stiha. Ojkanje se odvija u podrhtavanju tremolovanog glasa koji prerasta u triler, u treperenje usled brzog ponavljanja jednog tona. Ojkanje je 'apsolutna melodija'.

Samo ojkanje, da ponovimo, ne pokriva strukturu deseterca, ne izražava se u pjesničkom tekstu, već izvan njega. U činu izvođenja, dakle, ojkanje ne osvaja nikakvo semantičko polje teksta, ono nije riječ, nije u jeziku. Kao manifestacija ljudskog glasa, ojkanje tek povremeno pripada jednom od tri pomenuta elementa ojkače — melodiji. I to ne u njenoj celini, dakle, već kao ukrasni tremolovani dodatak melodiji deseteračkog dvostiha. Ojkača može da bude otpevana (izvedena) i bez ojkanja.

S obzirom da ojkača nije samo pevanje, već i objava pjesničkog teksta oličenog u deseteračkom dvostihu, ona ne može biti predmetom interesovanja isključivo etnomuzikologije, već svakako i književne nauke. Tekst (deseterački rimovani dvostih) čini neraskidivu komponentu cjeline izvedbenog čina ojkače. Upisom u Nacionalni registar NKN i i nominovanjem za liste Uneska, zaštitom ojkače, dakle, čuva se i ojkanje, ali i, što je veoma važno, drugi pomenuti elementi ojkače (koje ojkanje ne poseduje), pre svega originalna lirska minijaturna narodna pjesma (deseterački rimovani dvostih), koja životvorno dinamizuje izvedbeni ojkački čin neprestano dajući nove i nepredvidive semantičke tokove u odnosu na nepromenjivu (istu) melodiju koja je tom trenutku u upotrebi.

Deseterački dvostih ima zgusnuta i nadahnuta lirska rješenja, neponovljiva u humornim i ironičnim, često satiričnim i grotesknim reminiscencijama, uvijek u zagrljaju sa mudrim poimanjem života i sveta, prolaznosti i postojanja, sa osećanjem čovjekove sićušnosti ispod zvezda.

Ojkača je determinisana i trećim svojim elementom — scenskom situacijom. Najizrazitiji oblik događa se u Starom kozarskom kolu gdje se dvije grupe neprestano natpjevavaju rimovanim deseteračkim dvostihovima koji se nikad ne izvode istim redom. Prva grupa otpeva deseterački dvostih, a druga ga ponovi, zatim prva grupa rimuje novim stihom, a druga ponovi: Konkretno: Sva su sela ograđena žicom (prva grupa); Sva su sela ograđena žicom (druga grupa); Samo moje plavom ljubičicom (prva grupa); Samo moje plavom ljubičicom (druga grupa).

I tako sa novim primjerima u nedogled. Ovo je tzv. 'parno natpjevavanje' u ojkačkom kolu, gdje druga grupa uvijek prati stihove prve grupe. Ali, postoji i 'ukršteno natpjevavanje' (koje predstavlja dinamizovanu gradaciju cjeline ojkačke pjevanije i izvodi se obično u drugoj polovini kolskog rituala). Kod 'ukrštenog natpevavanja' svaka grupa pjeva svoj nezavisan deseterački stih i samo ga ona u natpevanju rimuje, i tako sklapa svoj dvostih. To izgleda ovako: Mi smo mali zapjevati znali (prva grupa); Nemoj, mala, da bi drugom dala (druga grupa); Kad smo sedam godina imali (prva grupa); Što je moja ruka milovala (druga grupa).

Staro kozarsko kolo nije što i tzv. 'kozaračko kolo' koje ideološki potiče iz novijeg vremena. Čak pridjev 'kozaračko' nije pravilan, jer se takvim oblikom odnosi na Kozarac, a ne na Kozaru na koji se misli. Pridjev od imenica Kozara glaski — kozarski. Staro kozarsko kolo (za razliku od novokomponovanog 'kozaračkog' koje ide u desnu stranu) započinje laganim pjevanjem ojkače i kretanjem u levu stranu (tabananjem 'po tragu predaka') — da bi se sve više i više ubrzavalo saglasno tempu ojkačke pjevanije. Sve vrijeme dok traje natpjevavanje, kolo se zmijoliko talasa i širi ulaskom novih igrača (koji ne pjevaju) iz grupa okupljenog sveta što uživa u posmatranju ojkačkog rituala. Kolo se sve više i više dinamizuje, vilovito uvija i previja, ulubljuje i izvija, primiče i odmiče, spaja i razvdaja. Tu se objavljuje životvorni agon glasa, teksta i pokreta, sudar erosa i tanatosa, ojkački megdan rimovanim distisima od kojih neki nastaju u trenutku.

Kolo (circulus kao obruč) kao svjetski etnokoreološki fenomen, jeste energetski krug — znak ljudske egzistencije, koji sveden na lokalnu zajednicu emituje univerzalne poruke. Ojkačko kolo ima apotropojonsko dejstvo, obredno-magijsku funkciju, ono uklanja, po verovanjima, demonsku energiju iz mesta gdje se igra, oplemenjuje i održava zajednicu, goni na borbu za ozdravljenje i opstanak.

Ojkačka pjevanija kao 'multimedijalna tvorevina' prisutna je na narodnim zborovima (saborima) o vjerskim i državnim praznicima, na porodičnim slavama, pirovanjima, svadbama, udadbama i ženidbama, te povodom rođenja deteta, odlaska i povratka iz vojske, odlaska i povratka iz pečalbe. Ojkača se javlja, na primjer, i u obredu pokrivanja nove kuće, 'podizanja novog šljemena'. Nalazimo je i uz običaj 'Čuvari Hristovog groba', koji potiče iz Dalmatinske Zagore, ali se zasnovao i živi u svojoj punoći i u Srbiji. Ojkača prati i značajne godišnje poslove i porodične rezultate, ali se pojavljuje i u svakodnevnim prilikama kada je potrebno 'okaditi' dušu od briga, zagrliti se sa bližnjima i prijateljima, pa i sa neznanim putnicima-namernicima i slučajnicima.